Kontrabas składa się z wielkiego pudła rezonansowego z dwoma otworami w kształcie stylizowanej litery f, gryfu z bezprogową podstrunnicą, zakończonego główką w charakterystycznym kształcie ślimaka. Struny, podparte na mostku, napinane są za pomocą klinowych naciągów.

Instrument posiada cztery struny strojone w kwartach (począwszy od najniżej strojonej): E₁ (41,2Hz), A₁ (55Hz), D (73,4Hz), G (98Hz) i obejmuje zakres dźwięków od E₁ (w kontrabasach orkiestrowych, 5-strunowych C₁ (32,7 Hz) a w niektórych odmianach niemieckich H₂ (30,86 Hz)) do g¹ w typowym wykorzystaniu, jednak w niektórych utworach solowych z wykorzystaniem flażoletów przy podstawku sięga się prawdziwego kresu skalowego kontrabasu uzyskując w ten sposób nawet dźwięki o wysokościach przekraczających g² (g dwukreślne w brzmieniu) sięgając nawet g³. Kontrabas transponuje oktawę w dół.

Kontrabas, podobnie jak inne instrumenty z tej rodziny (skrzypce, altówka i wiolonczela) powstał w początkach XVI wieku. W przeciwieństwie do wymienionych wyżej, nie ma źródeł w żadnym z dawnych instrumentów. Początkowo prawdopodobnie był wiolonczelą o niższym stroju. Ze względu jednak na to, że pudło wiolonczeli było zbyt małe, by odpowiednio wzmocnić tak niskie dźwięki, zaczęto budować instrumenty większych rozmiarów. Pierwsze znane odniesienie do instrumentu pochodzi z pism Preatoriusa (1571-1621). Pisze on o instrumencie nazwanym violon da gamba sub-base. Był to monstrualny instrument o wysokości ponad ośmiu stóp (ponad 2,4 m), posiadający pięć strun. Podstrunnica wyposażona była w progi, a instrumentalista, grał nuty o oktawę niżej niż zapisane były w partyturze, co jest zresztą standardową praktyką do dziś. Kontrabas opisany przez Preatoriusa był przedstawicielem włoskiej szkoły budowy tego instrumentu. Mniej więcej w tym samym czasie powstała niemiecka szkoła budowy kontrabasów. Instrumenty niemieckie były nieco mniejsze i miały inną konstrukcję pudła. We włoskich basach tylna ściana pudła była wypukła (z rodzajem podłużnego garba), podczas gdy w niemieckich płaska.

W okresie baroku kontrabas był używany sporadycznie. Jego stosowanie utrudniały wielkie rozmiary oraz problem z uzyskaniem strun, produkowanych z preparowanych jelit. Dopiero wraz z wynalezieniem nowych, srebrnych, zwitych strun kontrabas stał się funkcjonalnym instrumentem i wszedł do normalnego zestawu orkiestralnego. W XVIII wieku kontrabas ostatecznie przyjmuje postać używaną do dziś, tracąc jednocześnie progi na podstrunnicy.

Aby uzyskać jeszcze niższe tony, kontrabas wyposaża się w skomplikowane urządzenie przestrajające strunę E₁ lub dodaje dodatkową niższą strunę strojoną do C₁ - w niektórych niemieckich odmianach zamiast C₁ występuje H₂ (kontrabasy 5-strunowe występują na ogół w orkiestrach symfonicznych i powszechnie nazywane są orkiestrowymi). Eksperymenty w osiąganiu coraz niższych dźwięków z kontrabasu doprowadziły do budowy dziwacznych instrumentów jak np. Oktabass, trzystrunowa odmiana kontrabasu o wysokości ponad 3,9 m, zbudowana przez Jean-Baptiste Vuillaume w 1849. Na oktabasie grało jednocześnie dwóch instrumentalistów. Najniższym dźwiękiem granym przez instrument był C. Czasami (w muzyce jazzowej)spotyka się też kontrabasy w 4 strunach, strojonych w kwintę, o oktawę niżej niż w wiolonczeli: C₁, G₁, D, A (instrumenty te są rzadkością). W 1989 Amerykanin John Geyer zbudował jeszcze większy instrument Grand Bass mierzący 4,5 m wysokości.

German-style bow

Pierwszym wirtuozem kontrabasu był Domenico Dragonetti (1763-1846). Dzięki niemu kontrabas znalazł swoje miejsce w orkiestrze. Giovanni Bottesini (1821-1889) wzniósł sztukę gry na kontrabasie do zenitu czyniąc z niego instrument solowy. Swą grą zainspirował Verdiego do skomponowania solowej partii na ten instrument w operze Otello. Stałe miejsce pośród pierwszoplanowych instrumentów w orkiestrze kontrabas zajął za sprawą Ryszarda Wagnera, który rozciągnął zakres brzmienia orkiestry do ekstremum.

Kompozytorami komponującymi utwory solowe na kontrabas byli:

• Domenico Dragonetti
• Sergiusz Kusewicki
• Giovanni Bottesini
• Paul Hindemith
• Galina Ustwolskaja
• Barry Guy
• Henry Eccles
• Tadeusz Wielecki
• Józef Emanuel Storch
• Eduard Tubin

Do XIX- i XX-wiecznych wirtuozów instrumentu należą: Gustav Laska, Lebrecht Goedecke, Eduard Madenski, Italo Caimmi, Eduard Nanny, Franz Simamdl, Joseph Eraebe, Sergiusz Kusewicki, Jorma Katrama, Gary Karr, Bartosz Sikorski, Jurek Dybał oraz Helmut Nadolski. Od czasów Dragonettiego wśród kontrabasistów-solistów grających smyczkiem popularny stał się alternatywny strój fis, h, E, A. Miało to związek z faktem, iż używane dawniej struny (wykonywane z jelit zwierzęcych) w stroju tradycyjnym (E,A,d,g) nie posiadały zadowalającej siły brzmienia. Przy silniejszym naprężeniu uzyskiwano silniejszy dźwięk, ale także podwyższony strój. Współcześnie coraz więcej solistów używa stroju orkiestrowego(E,A,d,g).

W XX wieku kontrabas wszedł na stałe do instrumentarium jazzowego oraz rockandrollowego w pierwszej fazie rozwoju, jak i rockabilly oraz psychobilly, jako element sekcji rytmicznej. W tych gatunkach gra się na nim niemal wyłącznie pizzicato, a w szybszych lub ostrzejszych utworach, głównie w psychobilly metodą tzw. slapingu, polegającą na silnym odciąganiu struny, tak by uderzała w podstrunnicę, wydając w ten sposób charakterystyczny dźwięk.

Współcześnie kontrabas w muzyce rozrywkowej jest często zastępowany przez gitarę basową, a z muzyki popowej i rockowej został niemal całkowicie przez nią wyparty.